مقدمه :
برای بشرهمواره این یک رویابوده است که درکوتاهترین زمان باهمنوعان خود در دورترین نقاط دنیاارتباط برقرارکند و اطلاعات مورد نظر خود رامبادله نماید.بشربرای تحقق بخشیدن به این رویای دیرین خودسختی های بسیاری رامتحمل شده والبته از هیچ تلاشی نیز فروگذار نکرده است.استفاده ازعوامل طبیعی همچون دود،کبوتران نامه بر و ... از اولین تحرکات بشر برای جامه ی عمل پوشاندن به این رویای خود بوده است. پیک های تندرو یا همان چاپارها ،پیک های سواره ، ادارات پست پیشرفته با استفاده از خطوط آهن، کشتی ها و هواپیماها و ... مرحله دیگری از تحقق آن رویای دیرین است که بشر تجربه کرده است. اما رشد سریع فناوری در حوزه ی ماشین ، چاپ و ... از یکسو بشر را بصورتی روزافزون نیازمند ابزارهای ارتباطی سریع و دوربرد کرده و از سوی دیگر رشد روزافزون سطح دانش عمومی ، تغییر ماهیت رژیم های حکومتی ، نزدیک شدن جوامع به همدیگر و مسائلی ازاین دست نیازبشربه توسعه ی ارتباطات راروزبه روز آشکارتر می کرد.
درچنین شرایطی نبود فناوری ارتباطی مؤثر مهمترین مانع هماهنگی فعالیتهای پیچیده ی بشر بود.اولین حرکت بشر برای خلق فناوری نوین ارتباطی طراحی دستگاهی به نام « تلگراف هم احساس » ( Sympatheic telegraph )بود.این دستگاه که هیچگاه ساخته نشد به وسیله جیوانی دلاپورتا ( Giovani Dellaporta ) در قرن شانزدهم تشریح شد. این فکر ابتکار بزرگی بود. اما از سال 1840 فناوری های جدید به سرعت یکی پس از دیگری در مدت تقریباً 50 سال جلوه گر شدند. این سرعت پیشرفت خارق العاده بود.
در حالی که انسان های اولیه قبل از تاریخ فقط با استفاده از علائم و نشانه ها می توانستند با یکدیگر ارتباط برقرار کنند ، سه میلیون سال طول کشید تا تکامل زیست شناسی برای آغاز دوران تکلم انسان ، به اتمام برسد.انسان هایی که می توانستند صحبت بکنند باید 30 تا 40 هزار سال دیگر صبر می کردند تا فناوری کتابت نیز تکمیل شود. صنعت چاپ 4000 سال بعد از شروع کتابت اختراع شد.از چاپ تا تلگراف فقط 400 سال طول کشید و از تلگراف تا تکمیل شبکه های رادیویی و سپس تلویزیون حدود 100 سال زمان برد. به دلیل سرعت و دامنه ی عظیم تحولات اخیر در سیستم ارتباطی در یکصد سال اخیر ، اغلب از آن به « انقلاب ارتباطات » یاد می کنند.
بی شک شاهکار این انقلاب محصولی جز « رادیو » نیست . رادیو به عنوان رسانه ای کامل ، جمعی ، سریع ، در درسترس ، دوربرد و تأثیر گذار فرآیند ارتباطات جمعی را بصورتی شگرف متحول کرد و در مدت زمانی بسیار کوتاه بر تمام شئونات زندگی انسان مدرن سایه افکند. این نوشتار برآن است که به این سؤالات پاسخ دهد :
- رادیو چگونه بوجود آمد ؟
- طی چه فرآیندی رادیو تبدیل به یک وسیله ی ارتباط جمعی شد ؟
- دوران طلایی رادیو چه زمانی بوده است ؟
- آینده ی رادیو با وجود رسانه های قدرتمندی چون تلویزیون واینترنت چگونه پیش بینی می شود ؟
#######
تکامل فناوری پخش
کشف و توضیح اسرار الکتریسیته اولین قدم به سوی پخش برنامه های رادیو است. یونانیان از مشاهده الکتریسیته ساکن حیرت زده شدند اما نتوانستند طبیعت و چرایی آن را درک کنند. اما در حدود سال های 1700 م اروپاییان ژنراتورهای بزرگ الکتریسیته ساکن را ساختند ولی آنها نیز نتوانستند طبیعت آن را کشف کنند. سپس پژوهشگران طرز کار الکتریسیته،چگونگی ذخیره سازی آن در باتری ها و استفاده عملی از آن را کشف کردند. دانشمندانی همچون ولتا ، آمپر ،فاراده و ماکسول پایه های توسعه تلگراف و سپس رادیو را بنا نهادند.
رویای بزرگی که به صورت تلگراف هم احساس متبلور شده بود با شناخت هرچه بیشتر الکتریسیته و روش های کنترل آن به واقعیت نزدیک تر می شد. اولین کشف مهم در سال 1789 اتفاق افتاد یعنی زمانی که هانس اورستد ( Hans oerstead ) دریافت سیمی که یک جریان الکتریکی پله ای را حمل می کند می تواند عقربه ای مغناطیسی را در فاصله ی دوری منحرف کند. او همچنین دریافت که اگر جهت جریان الکتریسیته تغییر کند جهت انحراف عقربه نیز تغییر خواهد کرد. درسال 1837 ویلهلم کوک( wilhem cooke )و چارلز ویت استون (Charles wheat stone ) براساس این ایده تلگراف قابل استفاده ای را اختراع کردند که عملاً توسط خطوط آهن انگلستان مورد استفاده قرار گرفت.
در سال 1844 ساموئل مدرس ( Samuel F.B morse )با استفاده از نظریه های دانشمندان پیش از خود یک سیستم عملی مؤثر و ساده را ابداع کرد. مورس توانست توانایی سیستم خود را به دولتمردان وقت امریکا اثبات نماید و حقوقی را برای آزمایش سیستم خود از دولت امریکاکسب کند. او سیمهای مسی را بین بالتیمور در مریلند تا واشنگتن کشید ( 60 کیلومتر ) و در صبح روز 25 ماه مه سال 1844 یک پیام سمبلیک را از بالتیمور به واشنگتن ارسال کرد. « قدرت خدا را ببین ». از این تاریخ دیگر سرعت انتقال پیام ها در حد کبوتر نامه بر و یا سرعت قطار نبود. اطلاعات با سرعت نور مخابره شدند.
درسال1887 یک دانشمندآلمانی به نام هاینریش هرتز( Heinrich Hertz ) آزمایشی انجام دادوطی این آزمایش پدیده ای رامعرفی کردکه ماامروزه به آن «امواج رادیویی» می گوییم. شاید بیشترازهرکس دیگری جوان زیرک ایتالیایی گولگیمومارکونی(Guglimo Marconi ) به اهمیت کشف هرتز پی برد. در سال 1895 مارکونی راهی یافت تا پیامی را از طریق رادیو به فاصله ی قابل ملاحظه ای ارسال نماید. مارکونی در حقیقت از ایده ی تلگراف مورس و ایده ی امواج رادیویی هرتز یک تلگراف بیسیم ابداع کرد ، و این یک نقطه شروع مهم برای ارتباطات الکترونیک جدید محسوب می شود.
در کریسمس 1906 اپراتورهای رادیو در طول مسیرهای ساکت کشتیرانی اقیانوس اطلس نمی توانستند باور کنند که صدای انسان را با گوشهایشان می شنوند : مردی آیاتی از کتاب مقدس را خواند. سپس صفحه گرامافونی را پخش کرد و سرانجام سازی را نواخت. این امواج توسط رجینالد فسندن Reginald Fessenden از طریق یک ایستگاه آزمایشی نزدیک بوستون پخش شد.او از دهنی تلفن به جای میکروفون و از دینام ویژه ای برای تولید امواج رادیویی استفاده کرد.
تا این زمان رادیو پیشرفت قابل ملاحظه ای کرده بود اما هنوز به عنوان یک وسیله ارتباط جمعی دیده نمی شد. رادیو تنها در ارتش ، خطوط آهن ، دریانوردی ، تجارت و ... مورد استفاده قرار می گرفت.
#####
رادیو به عنوان وسیله ارتباط جمعی
قبل از آنکه رادیو به یک وسیله ی ارتباط جمعی تبدیل شود یک دوره ی انتقالی برای تبدیل آن از یک وسیله ساده به وسیله ای که بتواند برنامه هایی با محتوای مختلف را به خانه های مردم ببرد لازم به نظر می رسید. برای پشت سر گذاشتن این دوره ی گذار شرایطی لازم بود.
اول گیرنده های رادیو باید برای استفاده در منازل به اندازه ی کافی کوچک می شدند.
دوم قیمت گیرنده هابایدبه حدمعقولی می رسیدتااکثریت خانواده هاقادربه خریدآن می شدند.
سوم باید برنامه هایی منظم در زمینه های گوناگون تولید و پخش می شد تاگرایش های متنوع را راضی کند. این مسأله امروزه هم از دغدغه های گردانندگان شبکه های رادیویی است.
چهارم گیرنده های خانگی بایدبه روشنی و شفافیت قادر به دریافت برنامه های رادیویی می شدند.
پنجمین و شاید مهمترین مسأله تأمین هزینه های گزاف اداره ایستگاه های رادیویی بود.
ظرف چند سال همه این مشکلات برطرف شد و دوران گذار برای تبدیل رادیو به یک وسیله ی ارتباط جمعی خیلی سریع طی شد . در سال 1916 دیوید سارنوف ( David Sarnoff ) که در شرکت مارکونی امریکا مشغول به کار بود یادداشتی برای رئیس اش نوشت که امروزه اهمیت زیادی دارد و روندی را که منجر به تبدیل رادیو به وسیله ای برای ارتباط عمومی گردید ترسیم نمود .
« ... من نقشه ای در ذهن دارم که اجرای آن رادیو را به یکی از ملزومات منزل نظیر پیانو و یا فونوگراف تبدیل خواهد کرد . ایده ی اصلی آوردن موسیقی به خانه ها از طریق بیسیم است ... گیرنده ها را می توان در حد و شکل ساده برای چند طول موج طراحی کرد ، هر ایستگاهی بوسیله ی چرخاندن و یا فشار دادن کلیدی قابل دریافت خواهد بود.»
سارنوف در ادامه ی پیشنهاد های خود اضافه کرد که شنوندگان خانگی می توانند به برنامه های خبری ، ورزشی ، سخنرانی و گزارش های هوا شناسی گوش دهند.
مجموعه پیشنهادهای سارنوف سرنوشت آینده رادیو را به عنوان یک وسیله ی ارتباط جمعی به صورت دقیقی ترسیم کرد. اما عملی شدن پیشنهادهای سارنوف به دو عامل نیاز داشت :
1- کنترل دولتی برای اختصاص فرکانس
2- پخش آگهی برای تأمین هزینه های ایستگاه های رادیویی
#######
مقررات استفاده از امواج رادیویی
قبل از دوران رادیو یک ساختار بین المللی برای تنظیم ارتباطات راه دور بوجود آمده بود. کنوانسیون تلگراف بین المللی در سال 1865 به وسیله 25 کشور اروپایی برای همکاری و اجرای موافقتنامه های مربوط به تلگراف و کابل ، تشکیل شده بود. اما اولین کنفرانس که فقط مسائل مربوط به رادیو را بررسی کرد در سال 1903 در شهر برلین برگزار شد . این کنفرانس مقررات مهمی را تدوین کرد. تصمیم گرفته شد که مسائل اضطراری و انسانی بالاترین اولویت را در ارتباطات رادیویی داشته باشد. بنابراین وقتی کشتی ها به کمک نیاز داشتند و یا در سایر موارد اضطراری ، منافع تجاری باید کنار گذاشته شوند. در سال 1906 طی دومین کنوانسیون برلین محدودیت های و مقررات جدیدی برای ارتباطات دریایی و بین المللی تدوین شد. اما هنوز هم هیچکدام از این مقررات با پخش برنامه های رادیویی خانگی کاری نداشتند.
در سال 1912 کنگره ایالات متحده مقررات بین المللی مزبور را در چارچوب قانون رادیو تصویب کرد . یکی از جنبه های قانون سال 1912 در مورد کسب امتیاز فرستنده های رادیویی بود. این قانون هیچگونه معیار مشخصی را برای فرکانس ، قدرت و زمان پخش برنامه های فرستنده ها در نظر نگرفته بود. با توجه به این نقیصه در قانون 1912 صاحبان ایستگاه های رادیویی می توانستند هر فرکانسی را که مایل بودند انتخاب کنند ، بنابراین اگر چند فرستنده هم زمان تصمیم می گرفتند از یک فرکانس استفاده کنند – که این مسأله اغلب اتفاق می افتاد – تداخل و هم پوشی افزایش پیدا می کرد. به تدریج که فرستنده های بیشتری شروع به پخش برنامه کردند عملاً دریافت صاف و روشن امواج بواسطه ی هم پوشانی فرکانس ها غیر ممکن گردید. بالاخره کنگره ی امریکا تصمیم به مداخله گرفت و در سال 1927 قانونی را به تصویب رساند. این قانون اصل مهمی را تدوین کرد : «امواج رادیویی به مردم تعلق دارند ، بنابراین دولت حق دارد استفاده از آنها را در جهت منافع عامه تنظیم کند. »
قانون سال 1927 رادیو موقتاً قدرت قانونی لازم را برای تنظیم جنبه های متنوع فنی استفاده از امواج به دولت داد. مهمترین نتیجه این تحولات سختگیری در اعطای امتیاز پخش برنامه بود. متقاضیان باید در فرکانس ، قدرت و زمان های معینی برنامه پخش کنند. ظرف چند سال قانون ارتباطات فدرال سال 1934 جایگزین آن شد. در این قانون وضع مقررات پیچیده و اعطای امتیازات جدید تحت نظارت کمیسیون دائمی ارتباطات فدرال (Federal Communication Commission FCC ) پیش بینی شده بود.
#######
پخش آگهی با هدف کسب درآمد
در آغاز راه فعالیت رادیو به عنوان یک وسیله ی ارتباط جمعی هزینه ی اخذ امتیاز و خرید فرستنده چندان چشمگیر نیود. اما بلافاصله پس از شروع فعالیت ،استخدام کادر فنی توانمند و تأسیس فرستنده های پرقدرت امری ضروری به نظر می رسید. تأمین این هزینه ها اما یک مسأله ی مهم بود. راه های مختلفی برای تأمین این هزینه ها پیشنهاد و حتی عملی شد اما در نهایت «پخش اگهی » به عنوان کارآمدترین راه صورت عملی به خود گرفت. ایستگاه رادیویی Weaf در نیویورک مبتکر پخش آگهی های تجاری به سبک نوین بود. در تابستان 1922 یک بنگاه معاملات ملکی ، یک آگهی به مدت ده دقیقه برای معرفی و تبلیغ تعدادی از آپارتمان های خود در نیویورک پخش کرد. پخش این آگهی 50 دلار هزینه داشت. این ابتکار مورد استقبال قرار گرفت و باعث شد که پشتیبانی مالی برنامه های هفتگی متنوع فراهم آید. این برنامه ها اخبار سیاسی و ورزشی و سایر موارد مورد علاقه مردم را در برمی گرفت. به موازات این این تحول ، تعداد گیرنده های رادیویی به ارقام نجومی رسید. به زودی روشن شد که رادیو وسیله مناسبی برای رساندن پیام های بازرگانی به مصرف کنندگان است. این یافته اگرچه رادیوها را از حمایت های مالی دولت ها بی نیاز ساخت و سطحی از استقلال را به آنها بخشید. اما زمینه ساز هدایت برنامه ها به سمت برنامه هایی با محتوای سطحی و عامه پسند گردید.
#######
دوره ی طلایی رادیو
از سال 1930 رادیو به پیشرفت سریع خود در جهت کسب اهمیت جهانی ادامه داد. بعد از جنگ رادیو فقط پنج سال دیگر یعنی تا حدود سال 1955 موقعیت ویژه ی خود را به عنوان وسیله ی ارتباطی بی رقیب حفظ کرد. بعد از آن ، عصر تلویزیون آغاز شد و نفوذ رادیو به چالش کشیده شد . بنابراین 15 سال بین اواسط دهه 1930 تا 1950 را می توان به عنوان دوران طلایی رادیو ذکر کرد. در این دوره رادیو تنوع قابل ملاحظه ای را در محتوای برنامه ها ایجاد کرد. کمدین های رادیویی در هر خانه ای مطرح بودند. رادیو مسابقات ورزشی را برای میلیون ها نفر از طرفداران متعصب تیم ها گزارش می کرد و سیاستمداران از امکانات آن برای تبلیغ در انتخابات و تشویق مردم به حمایت از برنامه های خود استفاده می کردند. رادیو در این دوره منبع مهم و فوری اخبار برای تعداد بیشماری از شنوندگان بود و منبع مطمئنی برای پخش برنامه های سرگرم کننده محسوب می شد. رادیو میلیون ها نفر از خانم های خانه دار را در طول روز با پخش برنامه های ساده و آموزنده سرگرم کرد و ... در کنار همه ی اینها پخش آگهی های بازرگانی در سطح وسیع بود که فروش بیشترکالا را در پی داشت.دراین دوران درآمد فرستنده های رادیویی ازمحل پخش آگهی به ارقام نجومی رسید. همه ی این عوامل در کنار هم باعث می شود تا این دوره را برای رادیو دوره ی طلایی بنامیم.
#######
رادیو و مبارزه طلبی تلویزیون
بعد از جنگ جهانی دوم رادیو به مدت 5 سال در شکوه و عظمت سابق خود سیر کرد ولی در سال 1948 ایستگاه های تلویزیونی پخش برنامه های مرتب را آغاز کردند. در اوایل سال نخست 17 ایستگاه مشغول به کار شدند. در اواخر سال این تعداد به 48 ایستگاه رسید. بر بینندگان تلویزیون ظرف 2 سال 4000 درصد اضافه شد! کابل های کواکسیال شهرهای مختلف را به یکدیگر وصل کردند ، اصول همان سیستمی که شبکه های رادیویی را تغذیه کرده بود اکنون در خدمت تلویزیون بود. در رادیو هیچکس دقیقاً نمی دانست چکار باید بکند. سپس FCC وارد عمل شد و از اعطای امتیاز به متقاضیان فرستنده های جدید تلویزیونی خودداری کرد. این امتناع تا سال 1952 ادامه یافت. وقتی این ممنوعیت برداشته شد تعداد گیرنده های خانگی از 17 میلیون دستگاه به رقمی نجومی رسید.
رادیو دچار مشکل عمیقی شده بود. در واقع این خطر وجود داشت که رادیو دیگر به عنوان وسیله ی ارتباط جمعی مطرح نباشد . درآمد و سود فرستنده های رادیویی کاهش یافت. شنوندگان رادیو کم شدند و افراد نخبه و تحصیلکردگان به تلویزیون روی آوردند. اگر رادیو قادربه پاسخگویی اساسی و ریشه ای به مبارزه طلبی تلویزیون نمی شد. مسلماً به عنوان یک وسیله ارتباط جمعی کاملاً از بین می رفت.
در اولین قدم ، رادیو اقدام به جذب آگهی تجارتی کرد. پایین بودن نرخ پخش آگهی رادیویی بزرگترین امتیاز این رسانه در مقابل تلویزیون و هزینه های بالایش بود. این میدان طلبی بر محتوای برنامه های رادیویی نیز اثر گذاشت. نمایشنامه های سنگین رادیو ، اپرا ، سؤالات اطلاعات عمومی و برنامه های با محتوای سنگین که بخش عمده ی برنامه های رادیویی را تشکیل می داد جای خود را به برنامه هایی نظیر لطیفه های کوتاه ، موسیقی مداوم ، اخبار کوتاه در فاصله های کوتاه ، گزارش های هوا شناسی و جنگ های رادیویی دادند.رادیوهای ملی جای خود را به رادیوهای محلی و منطقه ای دادند. پخش امواج با مدولاسیون FM در این میان کمک بسیاری به رادیو کرد.از این طریق رادیو به عنوان یک وسیله ی ارتباطی خودمانی و محلی توانست به حیات خود ادامه دهد و از میدان مبارزه طلبی تلویزیون جان سالم به در برد.
#######
آینده ی رادیو
رادیو در ذات خود دارای ویژگی هایی است که به آن کمک می کند تا با قدرت و قوت در میدان رقابت رسانه ها باقی بماند. مهمترین ویژگی رادیو در دسترس بودن آن است. گیرنده های رادیویی امروزه حتی در یک جاسوئیچی کوچک طراحی می شوند . در عین حال برای شنونده ی رادیو بودن نیاز نیست که تمام حواس خود را متوجه آن کنیم بلکه در حین انجام کار، رانندگی و فعالیت های روزمره می توانیم به آن گوش بدهیم بدون اینکه از فعالیت خود دست بکشیم. یکی دیگر از ویژگی های رادیو بکارگیری قوه ی تخیل مخاطب و بالطبع مفرح بودن آن است. از سوی دیگر رادیو رسانه تمام ساعات شبانه روز است. و سرعت انتقال اطلاعات آن همواره بیشتر از سایر رسانه ها بوده است. خبر و موسیقی از دیگر امتیازهای رادیو هستند که فی النفسه برای تلویزیون نمی توانند امتیاز به حساب آیند. یکی دیگر از امتیاز های رادیو جذاب بودن آن برای سفارش دهندگان آگهی های تجارتی و نیز سازمان های عام المنفعه است. شاید بتوان یکی دیگر از امتیازهای رادیو را در مقابل تلویزیون در عملکرد خود تلویزیون جستجو کرد. در حالی که در اوایل آغاز بکار تلویزیون تحصیلکردگان و نخبگان رادیو را رها کردند و به تلویزیون روی آوردند، امروز به واسطه ی افزایش وجه سرگرمی تلویزیون این مسیر معکوس شده و تحصیلکردگان و نخبگان را به سمت رادیو کشانده است.
تجارب گذشته ثابت کرده است که رادیو یک وسیله ارتباطی با موارد استفاده ی متنوع است. که می تواند برنامه های گوناگون در زمینه های مختلف پخش کند و همواره میزان نسبتاً معینی از مخاطبان خود را حفظ نماید. اما بدیهی است که برنامه ریزان رادیو همواره باید نیازهای روزآمد مخاطبان خود را در نظر داشته باشند.آری رادیو با توجه به ویژگی های ذاتی خود رسانه ای برای همه ی زمان هاست و « تنها صداست که می ماند .»
توضیح:این نوشتار در واقع خلاصه شدة فصل ششم کتاب « شناخت ارتباطات جمعی- ملوین دفلور – اورت .ای .دنیس - مترجم سیروس مرادی – دانشکده صدا و سیما 1384 » البته با اندکی دخل و تصرف می باشد .